Til bilgan el biladi

O‘zbekistonda barcha jabhalarda kechayotgan islohotlar jarayoni taʼlim sohasini tobora kengroq va chuqurroq qamrab olmoqda. Xususan, bu yili ilm-fanni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishi sifatida fizika bilan bir qatorda xorijiy tillar tanlanishi eʼtirofga sazovordir.

Shu o‘rinda beixtiyor o‘tgan asr boshidagi maʼrifat fidoyilari – jadid bobolarimizning g‘oya va qarashlari yodga tushadi. Jumladan, Mahmudxo‘ja Behbudiy dunyo donishmandlari asarlaridan xabardor bo‘lish, jahon adabiyoti durdonalaridan chinakamiga lazzatlanish, shuningdek, zamonasini anglash, taraqqiyot uchun chet tilini bilish o‘ta muhimligini taʼkidlaydi. Chunonchi, jadidlar yetakchisi millat farzandlari o‘z naʼfi, jamiyatda muhim mavqe va obro‘ga ega bo‘lishi uchun xorijiy tilni bilishi zarurligi haqida so‘zlab, qatʼiyat bilan “Xulosa, bugun bizlarga to‘rt tilga tahrir va taqrir etguvchilar kerak”, deya bong urgan edi.

Mamlakatimizda til masalasiga ko‘rsatilayotgan eʼtibor, xususan, davlat tilining nufuzi va obro‘sini ko‘tarish, ona tilimizni asrab-avaylash borasidagi saʼy-harakatlar o‘z mohiyat-eʼtibori bilan maʼrifatparvar bobolarimizning ushalmagan orzu-armonlarini ro‘yobga chiqarish yo‘lidagi amaliy harakatlar ekanligi jihatidan beqiyosdir. Barchaga maʼlumki, jahon hamjamiyatiga integratsiya jarayonida, dunyo bozoriga dadil va faol kirib borilayotgan pallada xorijiy til bilimlariga ehtiyoj ortishi tabiiy. Shu bois bugungi kunda soha mutaxassisining har tomonlama yetukligi mezonlari o‘z ona tili bilan bir qatorda, bir emas, bir necha chet tilini bilishi lozimligini taqozo etmoqda. Shu yilning 6-may kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida bo‘lib o‘tgan videoselektor yig‘ilishi ana shu dolzarb masalaga bag‘ishlandi.

“Mamlakatimizda xorijiy tillarni o‘rgatish bo‘yicha kelajak uchun mustahkam poydevor bo‘ladigan yangi tizimni yo‘lga qo‘yish vaqti-soati keldi. Biz raqobatdosh davlat qurishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, bundan buyon maktab, litsey, kollej va oliy o‘quv yurti bitiruvchilari kamida 2 ta chet tilini mukammal bilishlari shart. Bu qatʼiy talab har bir taʼlim muassasasi rahbari faoliyatining asosiy mezoniga aylanishi lozim”,– deya taʼkidlaydi qatʼiyat bilan Prezident Shavkat Mirziyoyev.

Milliy taʼlim tizimimiz  jiddiy islohotlarga muhtoj ekanligi ayni haqiqat. Xususan, hozirgi kunda kadrlarning til savodxonligi darajasi talabga javob bermayapti. Og‘zaki va yozma nutq madaniyati yuqori, mantiqiy fikrlash va uni ifoda eta olish ko‘nikmalariga ega, nutq uslublarini farqlay oladigan, fikrini usluban to‘g‘ri bayon eta oladigan, tahliliy fikrlash ko‘nikmalari shakllangan mutaxassisga ehtiyoj katta. Bu borada bir qator masalalar o‘z yechimini kutmoqda.

Davlat tomonidan til taʼlimiga ko‘rsatilayotgan eʼtibor hamda g‘amxo‘rlik, bu borada amalga oshirilishi ko‘zda tutilayotgan saʼy-harakatlar mazkur soha mutaxassislari, kasb egalari qalbida minnatdorchilik tuyg‘usi uyg‘otishi bilan birga, ular zimmasiga jiddiy masʼuliyat va javobgarlik hissi ham yuklaydi. Til o‘qitishning amaldagi holati va taʼlim beruvchilar bilim darajasining yetarli darajada emasligi, “bugungi kunda oliygohlardagi 78 foiz professor-o‘qituvchilarning chet tilini bilish darajasi qoniqarsiz ahvolda ekani” jiddiy tashvish uyg‘otadi.

Xorijiy tillarni o‘qitish borasidagi muammolar ona tili taʼlimiga oid hal qilinishi zarur bo‘lgan masalalar bilan uzviy bog‘liqdir.  Sir emaski, umumiy o‘rta taʼlim maktablari bitiruvchilarining og‘zaki va yozma savodxonligi pasayib ketgan. Bu achinarli holat oliy o‘quv yurti talabalariga davlat tilini yuqori akademik bosqichda o‘qitish asnosida to‘siqlar keltirib chiqarmoqda. O‘z ona tilining qonuniyatlari hamda qoidalarini mukammal egallamagan talabadan xorijiy tilni yuksak darajada egallashni talab qilish mushkul. Shu bois o‘rta maktabda ona tilini o‘qitishning sifati va samaradorligini oshirish nafaqat davlat tilining nufuzi va obro‘sini saqlab qolishga xizmat qiladi, balki talaba yoshlarning chet tilini talab darajasida egallashlari uchun asos bo‘ladi. Buning uchun o‘zbek tili bilimlarini baholashning bosqichli tizimini ishlab chiqish va bitiruvchilarning og‘zaki va yozma savodxonligini tekshirishning zamonaviy ilg‘or usullari va vositalaridan, bu borada xorij tajribasidan foydalanish zarur. Umumiy o‘rta taʼlim maktabi bitiruvchisi ona tili bilimining qaysi darajasida oliy o‘quv yurtlarida (shuningdek, darajasidagi farqlarga qarab, qaysi oliy o‘quv yurtida) o‘qishga haqli bo‘lishining mezonlarini aniq belgilab olish zarur. Bu esa baholash va test tizimida islohotlar qilish zaruratini taqozo etmoqda va oliy taʼlim muassasalarida suhbat va ijodiy ish (motivatsion xat, insho, esse kabi)lar yozish kabi sinovlarni joriy etish zarurligini ko‘rsatmoqda.

Xorijiy til bilimlari borasida bo‘lajak oliy taʼlim mutaxassislariga qo‘yiladigan talablar taʼlim beruvchilar oldiga til o‘qitishda maqsadli yondashuvni taʼminlash, talabalarning til bilish darajasini aniqlashga qaratilgan xalqaro andozalarga asoslangan yagona yondashuvli tizim yaratish; pedagog, professor-o‘qituvchilar kasbiy malakasi mezoni va malaka oshirish mexanizmini takomillashtirish vazifalarini qo‘yadi.

Til bilimlariga qo‘yiladigan talablarni kuchaytirish maqsadida oliy taʼlim muassasalari bitiruvchilarini  ishga qabul qilishda, xususan,  taʼlim tizimiga ishga olishda chet tili (ayniqsa, rus va ingliz tillari)ni bilish darajasini tasdiqlash (sertifikatlash) mexanizmi  joriy etilishi maqsadga muvofiqdir. Buning uchun, o‘z navbatida, o‘qituvchining kasbiy kompetentligini baholashning aniq tizimi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lishi lozim.

Shuningdek, malaka oshirish kurslari samaradorligi va o‘quv jarayoni bilan uzviyligini taʼminlash lozim.

Xorijiy tillarni o‘qitish borasidagi boy o‘quv-maʼlumotlar zaxirasi mavjud bo‘lgani holda, mazkur o‘quv adabiyotlari metodikasiga tayanib, milliy madaniyatimiz, milliy zehniyat va umuman milliy qadriyatlar nuqtayi nazaridan yondashilgan o‘quv qo‘llanmalari va darsliklarni yaratish zarur. Mualliflar guruhi kuchli metodist mutaxassislar va xorijiy mutaxassislardan tashkil topishi maqsadga muvofiqdir. Zamonaviy metodikada til taʼlimi maqsadi o‘quvchi shaxsini rivojlantirishga xizmat qiladigan kompetensiyalar, xususan, kommunikativ, lisoniy, madaniy kompetensiyalarni shakllantirishga qaratilgan. Talaba aynan ushbu kompetensiyalarga ega bo‘lgandagina nafaqat, muloqotda, balki o‘z sohasi doirasida ham tilni mukammal egallagan, har tomonlama savodli mutaxassis bo‘lib yetishadi. Shunday ekan, taʼlim jarayonida tillarni  o‘qitish dasturlarini bakalavrning kasbiy kompetensiyalariga qo‘yilgan umumiy malaka talablaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqish va u yoki bu kompetensiyani shakllantirishga mo‘ljallangan maxsus fanlarni tashkil etish, yaʼni soha tilini chuqurroq egallashlariga eʼtibor qaratish maqsadga muvofiqdir.  Xorij tajribasini o‘rganadigan bo‘lsak,  oliy taʼlim dasturlariga yuqorida sanab o‘tilgan ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan bir qator fanlar kiritilgan. Xususan, “Nutq o‘rganishga kirish”, “Yozma nutq”, “Siyosiy nutq”, “Ommaviy muomala nutqi”, “Ijtimoiy nutqiy aloqa”, “Yuristning yozma nutqi”. “Xizmat yozishmalari”, “Lingvomadaniyat”, “Diplomatik xatlar” kabi. Oliy taʼlimda  rus, ingliz va boshqa chet tillarida erkin savodli fikrlay olish ko‘nikmalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan o‘quv fanlarini kiritish orqali talabaning maʼlum malaka ko‘nikmalari, xususan, soha tili, rasmiy yoki ilmiy nutq, yozma nutq savodxonligi, nutq madaniyati va  notiqlik  mahoratini shakllantirish mumkin.  Shu maqsadda til o‘qitishning yangi konsepsiyasini ishlab chiqish zaruriyati tug‘ilmoqda.

Shunday ekan, oliy taʼlim muassasalarida bakalavr va magistrning kasbiy kompetensiyalariga qo‘yilgan umumiy malaka talablaridan kelib chiqqan holda til bo‘yicha ixtisoslikka yo‘naltirilgan bunday o‘quv darslik va qo‘llanmalarini ishlab chiqish oldimizda turgan eng birinchi vazifalarimizdan biridir. Bunda tegishli soha mutaxassislari bilan hamkorlikda ishlash muhim ahamiyat kasb etadi.

Til mutaxassislari, xususan, chet tili soha mutaxassislari davlatimiz tomonidan til taʼlimiga qaratilayotgan katta eʼtibor va rag‘batdan ruhlangan holda, asosiy ezgu maqsad – yurt kelajagi va ravnaqi uchun xizmat qiluvchi, dunyo bozorida raqobatbardosh, talab katta, bilimdon, har tomonlama yetuk kadrlar tayyorlash ishiga o‘z hisslarini qo‘shmog‘i lozim.

Shoira Normatova, Mehribon Abdurahmonova
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti o‘qituvchilari

Manba: Davlat tili rivojlantirish departamenti